Bir toplumun geçmiÅŸini ancak onun gelenek ve göreneklerini anlamak ile mümkün olur. Bu toplumda ilerleme, ancak gelenek ve göreneklerinin incelenmesi neticesinde kendisini belli eder. MuÅŸ gelenek ve göreneklerine bugüne kadar sıkı sıkıya baÄŸlı kalmış bir ildir. Halk asırlar boyunca bu geleneklerini kendi aralarında yürütmüşlerdir. Hiç bir yabancı tesir altında uzun zaman kalmadıkları için baÅŸkalarının adetlerini pek kapmamışlardır. MuÅŸ, gelenek ve göreneklerinde pek hurafeye kaçmamıştır. Bazı adetlerinde ise hurafe kalıntıları bulunmakta ise de Kürdistanın her yerinde olduÄŸu gibi bu tip ufak tefek kalıntıları olabilir. MuÅŸ’un bazı geleneklerinden vereceÄŸimiz örnekler bunu gerçek yönü ile gösterecektir.
Kurdeşen olan bir hasta banyoya sokulur. KEZİL( hasır urganı) denilen bir parça ile vücudu ovulur. Sonra hastanın üzerine dökülür. Buradaki inanış kalbur deliklerinden dökülen suların vücuttaki kabarcıkları yok ettiğine inanılır. Bir genç bir kız isterken ev halkının evet demesi için, Hoca tarafından muska yapılır. Bu muska gidilecek evin, hiç kimsenin görmediği zamanda evin şipanesine yani eşiğine konulur. Ev halkının buradan girip çıktıklarında, bu muskanın ağızlarını bağlayacağı ve evet demelerini sağlayacağı inancı vardır.
EVLENME
Kız Görme: Eskiden MuÅŸ’ta erkekle kızın birbirlerini görmeleri mümkün deÄŸildi. Ekseriya bir aracı vasıtasıyla mümkün olurdu. Karar verilince, oÄŸlanın annesi, yakınları ile birlikte o eve yakın birisi vasıtasıyla ile misafir olarak giderlerdi. Ä°stenecek kızın her türlü hareketlerini kontrol ederlerdi, hatta bir genç kız vasıtasıyla kızın fikrini öğrenmek gayesiyle ona nakış gösterilmesi istenirdi. Sonra gelin adayı kızdan su istenir. Tabak ve su bardağı tutuÅŸuna dikkat edilirdi. Kız suyu tutarken sol elini hürmeten göğsüne dayardı. SaÄŸ eli ile su verdiÄŸi hanımın gözlerinin içine bakar, hürmetle tebessüm ederdi. Kızın çay, kahve dağıtışına dikkat edilirdi. Bardakları koyup kaldırmasındaki inceliÄŸe dikkat edilirdi. Bardakların ve kahve fincanlarının temizliÄŸi ve evin temizliÄŸine dikkat edilirdi. Kızın el iÅŸleri varsa kaynana adayı onu tetkik ederdi. Kızın ayrıca misafir, karşılamasına dikkat ederlerdi. Kızın gelen ayakkabılarını önlerine kadar getirip koymasında da bir tertibe dikkat edilirdi.
Muş’ta düğünler bir dizi seremoniye sahipti. Gelinin seçilmesi, kız görme, niÅŸan, ekmek kesmek, gelin görme, bohça, kına, damat tıraşı, düğün vs. Bahsi geçen bütün seremoniler MuÅŸlulara özel coÅŸkulu geleneklerdir ve hepsi için ÅŸarkı ve halaylar vazgeçilmez etkinliklerdi. MuÅŸlular geleneksel bir yapıya sahiptir. Müstakbel gelinlerini daha beÅŸikteyken seçerlerdi. Bu ÅŸarkılara beÅŸik ÅŸarkıları, ninni denmekteydi. Eskiden gelini anne ve baba seçmekteydi, hatta gelin ile damadın birbirlerini ilk defa düğün günü gördükleri bile olurdu. MuÅŸ düğünleri ÅŸarkılı, oyunlu, çalgılı olurdu, ilginç görenekleri vardı. Gelini düğüne götürürken ayağının uÄŸurlu olması için ayakkabısının içine köylerde buÄŸday tohumu, ÅŸehirde ise bozuk para koyarlardı. Damat evinden gelen misafirler de kız evinden gelinin dili uzun olmasın diye bir kapak, kısmeti kendisiyle birlikte gelsin diye de bir kaşık çalmaya çalışırlardı. Köylerde, damadın annesi elinde birkaç ekmekle dışarı çıkar, ekmeklerden birini gelinin başının üstüne koyar ve diÄŸer ekmekleri elinde tutarak halay oynardı. O sırada bir kiÅŸi su dolu bir testiyi gelin ile damadın önüne atıp kırardı. Bu, nazar kovmak için yapılan bir ÅŸeydi. Evdekiler, çatıdan gelinin üzerine kuru üzüm, ceviz ve bazen de bozuk para dökerlerdi. Eve girmeden önce imam damadın annesinden gelip Kuran’ı Kerim’i öpmesini isterdi.
BeÅŸik Kertmesi: Söz kesimi kızla erkek henüz beÅŸikte iken yapılabilir. Buna ‘’beÅŸik kertmesi’’ adı verilir ve iki dost veya komÅŸu aile arasında yaÅŸanır. Evlilik giriÅŸiminde bulunan daima erkek tarafıdır. Ebeveynler veya yakın akrabalar gelin bulma iÅŸini üstlenirler. Ön hazırlıklar sırasında temel aktörlerin daima kadınlar olduklarını söylemek daha doÄŸru olur. EvliliÄŸe daima kendileri zemin hazırlarlar; ardından, daha sembolik ayrıntıları erkeklere bırakırlar. Buna göre, bir genç bir kıza “gönül koyarsa”, onunla evlenme isteÄŸini önce annesine açar. O da haberi eÅŸine iletir ve onun onayını aldıktan sonra, müstakbel gelinin evine genellikle iyi ve sevilen biri olan bir aracı kadın gönderilir. Aracı kızın annesiyle görüşür. Annesi kabul ederse, o zaman erkekler devreye girer ve bu durumda daha çok kızın ve oÄŸlanın babaları faal olur. Yeni bir tiyatro perdesi gibi, yeni bir manzara ortaya çıkar; bu defa gelin ve damadın babası, yanlarına bir dostlarını alarak kızın evine ziyarete gider. Ahmet, bizler Allah’ın izni ile Helin ‘i bizim Yılmaz’a istemeye geldik; ne dersin? -HoÅŸ gelmiÅŸsiniz, sefalar getirmiÅŸsiniz; başımızın üstünde yeriniz var. Madem yakınlarımız ile birlikte gelmiÅŸsiniz, Allah isterse, ben ne yapabilirim ki? Kızın babası eÅŸine dönerek kadın, Helin’e sordun mu? Kendisi istiyor mu? Kızın annesi yahu! Adam, bu ne biçim söz? Dayısı ve sen uygun gördüyseniz, kız kim ki sizin sözünüzden çıksın? Kızın babası madem öyle, söyleyecek sözüm yok, Allah hayırlı etsin der. Ondan sonra, oÄŸlanın babası kızın annesinin avucuna deÄŸerli bir miktarda para koyar ve söz bu ÅŸekilde kesilmiÅŸ olur. Sonra içeri kız girer, misafirlerin ellerini öpmeye baÅŸlar; sofra kurulur, ziyafet verilir ve niÅŸan tarihi belirlenir. Ancak kızı gelin olarak almak için erkek tarafınca ödenecek baÅŸlık parası konusunda iki aile önceden anlaÅŸmaya varır ve ancak ondan sonra söz kesilir
Kız Ä°stenmesi: Bu mevzu iki aile tarafından müştereken tespit edilir. Özellikle( yekÅŸem) pazar, perÅŸembe(pençşem) günleri olur. OÄŸlan tarafı bütün aile yakın akraba ve komÅŸuları ile birlikte bir alay halinde erkekli kadınlı olarak yatsı ezanından sonra kız evine giderler. Erkekler ayrı bir odada, kadınlar ayrı bir odada toplanırlar. Ä°kram edilen sigarayı erkek tarafı bilhassa içmez. (evvela tatlı alalım) gayesiyle, evvela hal hatır edilir. Sonra erkek tarafının en yaÅŸlısı söze baÅŸlar. KonuÅŸma aynen şöyle olur: beyim, efendim, siz bize buraya neden geldiÄŸimizi hiç sormadınız. Ev sahibi biraz sıkılgan tavırla mukabele eder. Misafire neden geldiniz denir mi? Bunun üzerine gene aynı adam sözüne devam eder. Biz buraya Allah’ın emri, peygamberin kavliyle sizin kızınızı (Helin’i) bizim Ahmet efendinin oÄŸluna istemeye geldik. OÄŸlanı siz tanırsınız, yeni askerden geldi. Allah’a şükür iÅŸi de iyidir. EkmeÄŸini taÅŸtan çıkarır, terbiyeli, namuslu, rakısı yok, sigara içmez, kumar oynamaz, evinden iÅŸine, iÅŸinden evine gider gelir. Ahlakı çok güzeldir. Çokta cesur ve yiÄŸittir. Gözünü ateÅŸten kırpmaz. Artık siz bilirsiniz. Allah kader etmiÅŸ ise zaten siz de buna mani olamazsınız. Bizim bu iÅŸimiz de olsun. Bunun üzerine kız babası görüşlerini açıklar. Erkek tarafından gelenlerden, bazıları da sırasıyla söze iÅŸtirak ederler. KardeÅŸim ben tarafsız olarak söylüyorum, bu iÅŸ için çok münasiptir. Çünkü: ben kız tarafını çok iyi tanırım. Annesi filan ailenin kızıdır. Sütü( Tahir) arı ve temizdir. Babası da falancanın oÄŸludur. ( KemiÄŸi de) temizdir. Tahir bir anne ve babanın Tahir çocuÄŸu olur. OÄŸlan tarafına gelince siz benden daha iyi bilirsiniz. Sütü, kemiÄŸi temiz, namuslu ve kâtip ailedir. OÄŸlanda evine baÄŸlıdır. Kızın babası usulen odadan dışarı çıkar. Annesiyle tekrar müşavere(Münazara) ederler. Babası içeri girer. Söze şöyle baÅŸlar: misafirler, siz hoÅŸ geldiniz, sefa geldiniz, benim başımın, gözümün üzerine geldiniz. Mademki bu kadar insan bu iÅŸi iyi görüyor, ben de bir kızdır, size kurban etmiÅŸim. Bunun üzerine gelenlerden en genç olanı, kız tarafının en büyüğünden baÅŸlamak üzere, küçüğe doÄŸru ellerini öperler. Bu merasime bu yüzden el öpme de denir. Kadın tarafına haber salınır(gönderilir). Orada damadın annesi veya bacısı niÅŸan yüzüğünü kızın yani gelinin parmağına takarlar. Böylece niÅŸan merasimi yapılır. Erkek ve kız tarafları bundan sonra ÅŸeker dağıtırlar. Kolonya serpilir, sigara içilir. Bu arada bir de baÅŸlık parası mevzusu vardır. Bazen on bin liraya kadar çıkabilir. Fakat iki aile arasında anlaÅŸma ile tespit edilir. Ayrıca fazladan olmak üzere at ve silah ta istenir.
MUÅž’TA SÃœNNET DÜĞÜNÃœ
MuÅŸ’ta bu merasime sadece sünnet denir. Sünnet ekseriye(Özellikle) çocuk iki yaşına geldiÄŸi zamanda yapılır. Fakat hattı zatında sünnet için hakiki bir yaÅŸ tahdidi yoktur, daha küçük veya daha büyük yaÅŸlarda olabilir. ÇocuÄŸunu sünnet etmeye hazırlanan bir aile, evvela bir kirve temin eder. Bu kirve çocuk sünnet olurken, çocuÄŸu sünnet olmak için hazır vaziyette tutar. Bu Kirve artık o evin bir ferdi sayılır ve hürmet görür. Çocuk bayramlarda evvela kirvesinin bayramına gider, ondan hediyelerini alır.
Sünnete hazırlanan çocuk için, bir entari dikilir. Bu entari sünnet bittikten sonra giyilir. Ayrıca, bu entari saklanmaz. Çocuğun başına fes tertibinde (KINTİK) bağlanır. Bunun etrafı altınlarla dolanır. Çocuğun beline hamayil( içine muska konularak boyuna asılan silindir biçimindeki kutu) takılır. Entarisinin üzerine mavi boncuklar bir halka halinde dizilerek takılır.
Sünnet Merasimi:
Sünnetçi hazır olunca halka haber verir. Sünnet yapılacağı an herkes bir ağızdan salavat getirirler. Sünnet, bu salavatlar arasında yapılır.
Sünnetçi cebindeki mendilini açarak ortaya bırakır. Orada hazır bulunan davetliler, sünnetçiye bahşiş verirler. Sünnet ’ten sonra ev sahibi gelen misafirlere yemek verir. Şenlik ekseriye(özellikle) gece yapılır. Davul, zurna veya mahalli sazların eşliğinde halk oynar, eğlenir. Durumu müsait olan aileler yedi gün eğlence ve şenlik yaparlar.
Çocuk iyileşip ayağa kalktığı zaman, kirvesinin kendisi için yaptırdığı elbiseyi giyer. Her ailede adettir. Mutlak surette kirveler sünnete hazır olarak tuttukları çocuklara hediye alırlar. İnsanın sayılı günleri vardır diye söylenilen Muş’ta , sünnet bir sayılı gündür……